Hazop metodu, kimya sektöründeki karmaşık işlemler ve tehlikeli maddelere yönelik tehlikelerin belirlenmesi amacıyla geliştirilmiş bir tehlike tanımlama yöntemidir.
HAZOP yöntemi bir Proses Tehlike Analizi metodu olarak kimya, ilaç, petrol ve gaz ile nükleer endüstrilerinde en yaygın olarak kullanılan yöntemdir. Bununla beraber her türlü karmaşık sistemi ve cihazı analiz etmek amacıyla da kullanılabilir.
Tehlike tanımlama ve risk değerlendirme kavramları genellikle birbiri ile karışan kavramlardır. Risk değerlendirmesi, tehlikelerin tanımlanması, risklerin analizi, risklerin değerlendirilmesi ve alınacak önlemlerin belirlenmesini içeren bir süreçtir.
Tehlike tanımlama ise bir iş yerinde nelerin yanlış gidebileceği ve neden yanlış gidebilir sorularına cevap veren bir süreçtir. HAZOP gibi tehlike tanımlama metodları, kapsamlı bir risk değerlendirme çalışmasının birer parçası olarak ele alınmalıdır.
Hazop metodu, sistematik takım çalışması ile yapılan bir Proses Tehlike tanımlama yöntemidir. Multi disipliner yani farklı uzmanlık alanlarına sahip kişilerin oluşturduğu bir ekip tarafından kaza ihtimallerinin belirlenmesi, analizleri ve ortadan kaldırılmaları için uygulanır.
HAZOP metodu, proje aşamasında olan veya mevcut bir prosese uygulanabilmektedir. Diğer tehlike belirleme yöntemlerine göre sistematik bir yöntem olması nedeniyle sadece öngörülen veya tecrübe sahibi olunan tehlikeleri değil, öngörülemeyen tehlikeleri de tespit etmeye yardımcı olur.
Hazop Metodolojisi
HAZOP açılımı ifadesi, Tehlike ve İşletilebilirlik Analizi olarak çevirisi yapılabilen Hazard and Operability adının kısaltması olarak kullanılır. HAZOP, teorik olarak çok basit bir yöntem olsa da izlenen adımlar çok dikkatli şekilde gözden geçirilmelidir. Aksi durumlarda doğru sonuç almak mümkün değildir.
Hazop yönteminde tehlikeleri belirlemek için kılavuz kelimeler ve parametreler kullanılır.
Hazop çalışma ekibi, üretim aşamalarında gerçekleşen durumların olması veya olmaması halinde ne gibi sonuçların ortaya çıkacağını irdeler.
Tespit edilen her bir durum için sebepler, sonuçlar, ölçüm metodları ve düzeltici hareketler belirlenir.
HAZOP yöntemi, ISO 31000 Risk Yönetimi Standardında da yer alan sistematik bir yöntemdir. Bu sayede, yöntemi uygulayarak tehlikeleri belirleyen profesyonellerin izlenebilir ve ölçülebilir bir şekilde calişmasina olanak tanir.
TS EN 61882 Tehlike ve işlerliği çalışmaları (HAZOP çalışmaları) – Uygulama kılavuzu sayesinde ise HAZOP uygulanması hakkında en dogru ve sistematik bilgiyi edinebiliriz.
Parametreler
Üretim sistemleri veya otomobil, beyaz eşyalar gibi karmaşık cihazlar bir çok parametre bileşeninden oluşur. Parametreler, bu bileşenler arasında meydana gelen transferleri ifade eder. Parametreler sıvı, gaz vb. somut kavramlar olabildiği gibi veri gibi soyut da olabilir.
Hazop yönteminde kullanılan parametreler, sistemin amaçlanan tasarım değerlerinden sapmayı belirleyen temel öğelerdir. Parametreler, kılavuz kelimeler ile bereber kullanıldığından anlam ifade etmeye başlar.
Aşağıda bazı örnek proses parametreleri verilmiştir. Bu parametreler her proses veya işletme tipine göre farklılık gösterebilir.
| Basınç | Sıcaklık |
| Reaksiyon | Akış (Gaz, sıvı, elektrik) |
| Yoğunluk | Seviye |
| Ayrıştırma | Karışım |
| Ventilasyon | Absorpsiyon |
| Viskozite | Kapatma |
| Korozyon | Titreşim |
Kılavuz Kelimeler
Kılavuz kelimeler veya anahtar kelimeler, proses parametrelerinin sapmalarını belirlemek amacıyla kullanılır. Kılavuz kelimelerin kısa olması tercih edilir. Kılavuz kelimeler, parametreler ile birlikte kullanılarak anlamlı sonuçlar elde edilir.
Aşağıda bazı örnek hazop kılavuz kelimeleri verilmiştir. Bu kılavuz kelimeler her proses veya işletme tipine göre farklılık gösterebilir.
| Kılavuz Kelime | Anlamı |
| Hiç | Parametrenin olmaması. |
| Az | Parametre değerinde azalma. |
| Fazla | Parametre değerinin artması. |
| Erken | İstenen durumun erken meydana gelmesi. |
| Geç | İstenen durumun geç meydana gelmesi. |
Bu tablodakiler haricinde ters, yanı sıra, diğer, kısmen gibi kılavuz kelimeler de kullanılabilir.
Sapmalar
Hazop yönteminin temeli, proseste meydana gelebilecek sapmaların araştırılmasına dayanmaktadır. Bu nedenle hazop yönteminin en temel noktalarının başında sapmalar gelir.
Sapmaları belirlemeden önce sistemlerin veya proseslerin tasarım amaçları belirlenmelidir. Belirli bir tonajda veya sayıda ürün üretilmesi gibi hedefler tasarım amacı olarak kabul edilebilir. Bunlar birincil amaçlardır.
İkincil amaç sistemin en güvenli şekilde yürütülmesidir. Prosesi çok sayıda bölümlere ve alt sistemlere ayırarak her bir bölümün amacı saptanır.
Hazop Uygulama Adımları
Hazırlık
HAZOP metodu, uzun ve detaylı ekip çalışması ile başarıya ulaşan bir yöntemdir. Bu nedenle uygulamaya başlamadan önce mutlaka ön çalışma yapılmalıdır.
Bu ön çalışmada, hazop metodunun uygulanacağı bölümler belirlenmelidir. Çalışmadan yüksek verim alınabilmesi için tüm prosesler olabildiğince küçük bölümlere ayrılıp incelenmelidir. Bu bölümlere düğüm veya node adı verilir.
İşletme içindeki boru hatları ve ekipmanlar incelenmelidir. Bu inceleme hem diyagram üzerinden hem de göz ile yapılabilir.
İş akış diyagramları da yapılan işi anlamak ve doğru yorumlamak adına detaylı incelenmelidir.
Ön hazırlık yapıldıktan sonra çalışma sırasında her bir düğüm için aşağıdaki hazırlıklar ayrı ayrı yapılmalıdır.
- Tehlikeli maddelerin tanımlanması ve değerlendirilmesi (kullanılan kimyasal maddelerin toksisite, alt ve üst patlama sınırları (LEL, UEL), kaynama ve donma noktası, kimyasal kararlılığı vb)
- Malzeme güvenlik ve bilgi formlarının (MSDS) incelenmesi.
- Proses kontrol parametrelerinin incelenmesi (sıcaklık, basınç, akış hızı vb.)
- Kimyasal maddelere maruz kalma süresi, yangın, patlama ve parça fırlama gibi tehlikelerin belirlenmesi,
- Geçmiş kaza raporlarının incelemesi,
Tehlikeli Sapmaların Belirlenmesi
İnceleme ve hazırlık aşamasından sonra belirlenen her düğüm için sapmalar tespit edilmelidir.
Her bir tank, pompa, karıştırıcı, filtre vb. için ayrı ayrı sapma belirlenmesi hazop çalışmasının isabet oranını arttırır.
Öncelikle proses parametreleri ve kılavuz kelimeler belirlenir. Kılavuz kelimeler kullanılarak anlamlı bir “Tehlikeli Sapma” belirlenir.
Kılavuz Kelime + Parametre = Sapma
Örnek verecek olursak bir fırın için “ısı” parametresi seçilerek “fazla” ve “hiç” kılavuz kelimeleri ile birleştirelim.
Fazla + Isı = Fırında Aşırı Isı
Hiç + Isı = Fırında Isı Yok
Bu şekilde iki tane tehlikeli sapma durumu belirlemiş oluyoruz.
Neden Araştırması
Belirlenen sapmalar için neden araştırması yapılmalıdır. Belirlenen tehlikeli sapma için HAZOP takımı tarafından muhtemel nedenlerin listesi hazırlanır. Neden araştırma aşamasında takımın ve ekip liderinin tecrübesi önem kazanır.
Yukarıdaki örnekten devam edecek olursak “Fırına Aşırı Isı” sapması için fırının aşırı ısınmasına neden olan durumlar incelenir. Bunlar, ısı sensörü arızası, kapatma vanası hatası, yazılım arızası gibi nedenler olabilir. Bu nedenler her duruma göre ekibin bilgi ve tecrübesi ile arttırılabilir.
Sonuç Araştırması
Belirlenen tehlikeli sapmanın sonuçları dikkatle incelenmelidir. Bu aşamada sapma sonuçları sadece o düğümü etkileyebileceği gibi farklı düğümleri veya işletmedeki diğer prosesleri de etkileyebilir.
Sonuç araştırmasından elde edilen bulgular ile diğer düğümler de gözden geçirilmelidir. Bir düğümde ortaya çıkan sağma, farklı bir düğümde daha önce öngörülemeyen bir sapmaya neden olabilir.
Sonuç araştırması aşamasında, sapmanın oluşmasını önleyici koruyucu önlemler tanımlanır.
Sonuçların İncelenmesi
Hazop çalışması sonucunda ortaya çıkan sonuçların önem derecesine göre incelenmesi gereklidir. Sonuçları aşağıdaki gibi sınıflara ayırmak mümkündür.
- Yıkıcı (Kaza veya ölüme neden olan bir durum)
- Kritik (Üretimde önemli kayıplara veya tesis hasarına neden olan durumlar)
- Önemli (Gecikmelere veya arızalara neden olan durumlar)
- Küçük (Sisteme veya üretime büyük hasarlar veremeyecek ancak planlı bakıma neden olabilecek durumlar)
Hazop yöntemi sayısal sonuç vermeyen bir tehlike belirleme yöntemidir. Ancak hazop çalışmasından elde edilen sonuçlar FMEA, LOPA veya FTA gibi farklı yöntemler kullanılarak sayısal veriler haline getirilebilir.
Buradaki kilavuzu indirerek HAZOP hakkinda daha detayli bilgiye erisebilirsiniz.
Bu içerik İsgnedir.com yazarı tarafından oluşturulmuştur. İsgnedir.com`un belirtmiş olduğu “İçerik Kullanım İzinleri”ne bağlı kalmak kaydıyla kullanabilirsiniz.