Kazı işleri, inşaat alanında en temel işlerden birisidir. Neredeyse kazı yapılmadan tamamlanan inşaat işi yok denecek kadar azdır. Kazı işleri aynı zamanda inşaat alanında en çok ölümlü iş kazası yaşanan faaliyetlerin de başında gelir. bu nedenle kazı işlerinde iş güvenliği önlemleri son derece önemlidir.
Çalışma alanı veya yapılan işin niteliğine bağlı olarak birçok kazı türü bulunmaktadır. Kazı, çeşitli amaçlarla toprağın bulunduğu yerden elle veya makine ile kaldırılması sonucunda oluşan insan yapımı oyuk, çukur veya boşluk olarak tanımlanır. Serbest kazılar, yeraltı kazıları, baraj ve hidroelektrik santral kazıları, yol kazıları, tünel kazıları, sıyırma, temizlik ve şekil verme kazıları ile kanal kazıları (hendek kazıları) gibi farklı kazı türleri mevcuttur.
- Hendek Kazısı: Çeşitli amaçlarla her türlü zeminde yapılan ve boyu eninden önemli ölçüde uzun olan kazı türü.
- Dar Hendek Kazısı: Genişliği 0,60 metreden az olan hendek kazısı.
- Sığ Hendek Kazısı: Derinliği 1,25 metreye kadar olan hendek kazısı.
- Derin Hendek Kazısı: Derinliği 4,50 metreden fazla olan hendek kazısı.
Kazı çalışmalarında dikkat edilmesi gereken konuların ve alınacak önlemlerin belirlenmesi ve bu çalışmaların sağlıklı ve güvenli şekilde yürütülebilmesi amacıyla ülkemiz mevzuatında yer alan en önemli düzenleme Yapı İşlerinde İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetmeliği’dir.
Kazı İşlerinde Tehlike ve Riskler
Kazı çalışmaları, işin niteliği ve ortam şartları nedeniyle birçok tehlike ve risk barındırmaktadır. Bu tehlike ve riskler şu şekilde sıralanabilir:
- Göçük
- Çalışanların kazıya düşmesi
- Çalışanların üzerine düşen yük veya ekipmanlar
- Duman, oksijen yetersizliği, zehirli, yanıcı ve patlayıcı gazlar gibi koşullar
- İş makinelerinin yeraltı boruları veya üstten geçen enerji hatları ile temas etmesi
- Kazı araçları
- Ağır ve hareketli ekipmanlar
- Dar alan
- Kazıya giriş ve çıkışlar
- Su birikmesi
- Malzemelerin yanlış ve uygunsuz kullanımı
- Toprak altındaki kablolar ve kesici, ağır, körelmiş nesneler.
Bu tehlike kaynakları arasında en çok iş kazası, ölüm ve yaralanmaya neden olan tehlike ise çalışma sırasında toprağın kazı yapılan alanının kenarında çeşitli sebeplerden dolayı çözülüp gevşemesi sonucu aniden kazı yapılan yere doğru ayrılıp kayması veya düşmesi şeklinde gerçekleşen göçük kazaları oluşturmaktadır. Yani bir kazı çalışması sırasında en fazla dikkat edilmesi gereken konu göçük tehlikesidir.
Göçük Sebepleri
Göçük, kazı yapılan alanının kenarında, toprağın belirli sebeplerden dolayı çözülüp gevşemesi sonucu aniden kazı yapılan yere doğru ayrılıp kayması veya düşmesi olarak tanımlanan bir olaydır. Kazı sırasında meydana gelebilecek olaylar arasında en fazla ölüm ve yaralanma riski taşıyan göçüğün oluşumunda birçok faktör rol oynamaktadır.
Açık kazı ve hendeklerde toprağın, yerinde kalabilmesi için yer çekimi kuvvetlerine ve doğal yapısını zayıflatıp bir arada durabilme özelliğini ortadan kaldıran çevresel faktörlere karşı koyması gerekmektedir.
Dolayısıyla zemin sağlamlığının; zemin mukavemeti, yer çekimi faktörleri ve çevresel faktörler ile doğrudan ilişkili olduğu görülmektedir.
Zemin mukavemeti, zemin parçacıkları arasındaki bağlanma ile ilişkili olup bu bağlanma ve bir arada bulunmaya kohezyon denilmektedir. Bir zeminin ne kadar kohezif (birbirine bağlı) olduğu zemin tipi, zeminde bulunan nem miktarı ve önceden örselenmiş olan zemine yakınlık ile ilişkilidir. Zeminin mukavemeti, zeminin ağırlığından
daha düşük seviyede olduğu durumlarda göçük gerçekleşmektedir.
Zeminin mukavemetini etkileyen faktörler; kazı derinliği, zemin ağırlığı ve ek yüklerin ağırlığıdır.
Kazı çalışmaları sırasında toprağın kayması, devrilme, parça düşmesi gibi oluşumlar neticesinde meydana gelen göçükleri tetikleyen birçok faktör bulunmaktadır. Hem çalışma ortamı hem de çevresel etkilerle doğrudan ilgili olan bu faktörler, kazı güvenliğini olumsuz şekilde etkileyerek göçüğün oluşmasına neden olmaktadırlar
Göçüklere sebep olan ya da oluşumunu hızlandıran bu faktörler şu şekilde sıralanabilir;
- Zemin türü (nitelikleri)
- Topraktaki nem miktarı
- Titreşimler
- Ağır yükler (Hafriyat yığını, iş makineleri)
- Yakındaki mevcut yapılar
- Önceki kazılar
- Hava ve çevre koşulları
- Kazının açık kaldığı süre miktarı
Göçük için Alınması Gereken Önlemler
Göçük riskine karşı önlem alınmadan önce zemin türü, toprak nem oranı, kazının süresi, hava koşulları gibi faktörler değerlendirilmeli ve alınacak önlemlere karar verilmelidir. Bunun için kazı öncesinde bir risk değerlendirme çalışması yapılmalıdır.
Şev ve Kademe Oluşturulması
Toprağın kayıp göçük oluşmasını önlemek için kazı çalışması derin kanal yerine eğimli yapılabilir. Eğimli zemin şev olarak adlandırılır. Bunun yanında kazının gittikçe daralan şekilde kademeli olarak yapılması de mümkündür.
Bu iki yöntem kazı yapılacak alanın genişliğine göre uygulanabilen yöntemlerdir. Dar alanlarda yapılan kazılarda şev veya kademe oluşturmak mümkün olmayabilir.
Göçüğün engellenmesi için gerekli olan eğim zeminin türüne, çevre şartlarına ve kazı kenarında bulunan ağır yüklerin kapsamı gibi çeşitli faktörlere bağlıdır.
İksa Yapılması
İksa, kazı kenarlarını tutup, desteklemek ve dolayısıyla toprak kaymasını önlemek amacıyla kullanılan sistemlere verilen isimdir. İksa uygulaması şev vermenin uygulanabilir olmadığı durumlarda kullanılabilen bir yöntemdir.
İksa sisteminde kullanılacak malzemelerin niteliğine göre farklı tipte iksalar mevcuttur. Hangi tipte iksa kullanılacak olursa olsun, göçük riskine karşı kullanılacak iksa sistemlerine ait malzeme ve ekipmanların üretici talimatları dikkate alınarak kullanılması ve kontrollerinin yapılması son derece önemlidir.
Kazı türü veya toprak cinsine göre seçilmesi gereken iksa çeşitleri ve iksa elemanları farklı olacaktır.
Fore Kazık ve Ankrajlı İksa Sistemleri
Fore kazık iksa sistemleri derin kazılarda kullanılan sistemlerdir. Fore kazık olarak 60, 80 veya 100 cm çapında çelik kazıklar kullanılabilir.
Mini Kazık ve Ankrajlı İksa Sistemleri
Çok derin olmayan kazılarda 20, 30 cm çapında kazıklar kullanılarak yapılan iksa çalışmalarıdır.
Betonarme Perde ve Ankrajlı İksa Sistemleri
Fore kazık kullanılarak yapılan iksa sistemlerinde sızdırmazlık ve izolasyon gerekmesi durumunda betonarme perde sistemleri kullanılabilir.
Shotcrete ve Zemin Çivili İksa Sistemi
Shotcrete yani püskürtme betonlu zemin çivili iksa sistemleri, şehir içinde yapılan çok derin olmayan geçici derin kazılarda uygulanmaktadır.
Diyafram Duvar ve Ankrajlı İksa Sistemleri
Diyafram duvarlı iksa sistemleri, kazı derinliğinin fazla, yeraltı suyunun etkili olduğu kohezyonsuz, akıcı zeminlerde uygulanan bir tekniktir. Yüksek yapıların derin temel kazılarının yapımında, metro istasyonları gibi büyük aç – kapa kazılarında konsol perde yada ankrajlı sistemler olarak dizayn edilmektedirler.
İksa yapımında kullanılan malzeme ve ekipmanlar hasar görmeleri halinde ise uzman kişi tarafından incelenmelidir. Ayrıca destekli sistemlerin çalışanları göçükten, yapısal çökmelerden ya da koruyucu sistemin bileşenleri arasında sıkışmaktan koruyacak şekilde kurulması ve sökülmesi sağlanmalıdır.
Kalkan Yerleştirilmesi
Genellikle çelik bir çerçeveye kaynaklanmış çelik plakalardan oluşan taşınabilir yapıları teşkil eden kalkanlar veya hendek kaplama sistemleri de alternatif koruyucu önlemler arasındadır.
Kalkan sistemlerinde kazı yüzünün desteklenmesinden ziyade öncelikli amaç; göçük ya da benzeri bir olay olduğunda kalkanın içerisinde yer alan çalışanın bu olaylara karşı korunmasıdır. Bu sistemde, kazı içerisinde kalkan ile kazı kenarları arasında boşluk bulunduğunda kazı kutusunun yatay yönde hareketinin önlenmesi için bu boşluklar toprakla doldurulmaktadır.
Diğer Tehlikeler İçin Alınması Gereken Önlemler
Kazı işlerinde göçük tehlikesi haricinde bir çok tehlikeli durum mevcuttur. Bunlar aslında basit önlemler ve doğru planlama ile önüne geçilebilecek tehlikelerdir.
Kazı İçine Düşme
Kazı işlerinde, çalışanların veya kazı alanında bulunan diğer kişilerin kazı içine düşmesi en büyük tehlikelerden birisidir. Ayrıca kazı içine inip çıkan çalışanlar, iniş ve çıkış sırasında da düşebilirler. Bu gibi düşmeleri önlemek için kazı çevresi mutlaka kontrolsüz girişi önleyecek şekilde kapatılmalıdır. Genel olarak kullanılan uyarı bantları bu iş için yeterli olmayıp mutlaka uygun yükseklikte plaka vb. sistemlerle kazı alanı kapatılmalıdır. Ayrıca çalışmanın olmadığı saatlerde kazı üstü de tamamen kapatılmalıdır.
Kazıya inip çıkarken meydana gelebilecek yüksekten düşme risklerini önlemek için uygun önlemler de alınmalıdır.
Malzeme Düşmesi
Kazı içinde çalışan kişilerin üzerine düşen yükler, ölüm riski oluşturur. Bu gibi durumları önlemek için kazı kenarlarına yük koyulması önlenmelidir. Hem yükün hem de zeminin yapısından dolayı yükler düşebilir. Ayrıca çalışanlar mutlaka kişisel koruyucu ekipman olarak baret kullanmalıdır.
Duman, Zehirli Gaz vb. Etkiler
Kazı içinde toprak altında zamanla gaz birikmesi meydana gelmiş olabilir. Ayrıca boru gaz hatları da yer altından geçmekte olup kazı alanında bulunabilir. Bu gibi gazlardan meydana gelebilecek zehirlenmeler ölüm riski taşımaktadır. Gaz zehirlenmelerine karşı öncelikle kazı alanındaki boru hatları iyice incelenmelidir. Ayrıca çalışanlar kişisel koruyucu donanım olarak solunum maskesi kullanmalıdır.
İş Makinelerinin Boru ve Elektrik Hatlarına Temas Etmesi
Şehir içinde yapılan kazılarda çevrede boru hattı veya elektrik hattı olması çok büyük ihtimaldir. Kazı makineleri zemin altıdaki veya yüksekteki boru ve kablolara zarar verebilir. Bunun sonucunda öncelikle iş makinesi operatörü ve kazıda çalışanlar ölüm riski ile karşı karşıya kalırlar.
Bu gibi durumları önlemek için, kazı öncesinde mevcut boru hattı ve elektrik planlarına bakarak kazı planı yapılmalıdır.
İş Makineleri
Kazı işlerinde iş makineleri, kazı içinde ve dışındaki çalışanlar için tehlike oluşturur. Özellikle kazı içindeki çalışanlar, iş makinesinin manevraları nedeniyle ezilme ve uzuv kopması gibi risklerle karşı karşıyadır. İş makineleri çalışırken kazı içinde ve iş makinesi çevresinde kesinlikle kimse bulunmamalıdır.
Su Birikmesi
Kazı içindeki su borularının patlaması sonucunda kazı içine hızla su dolma ihtimali yüksektir. Bu gibi su baskını durumlarında zemin çok hızlı şekilde balçık halini alır ve çalışanlar saplanıp boğulma riski yaşarlar. Su boruları, genellikle iş makinesi tarafından hasar görebileceği için iş makinesi çalışırken kazı içinde çalışan kimsenin olmaması bu riski ortadan kaldıracaktır.
Toprak Altındaki Kablo ve Kesici Nesneler
Kazı içinde toprak altında elektrik kabloları ve kullanılmayan boru, demir vb. kesici nesneler bulunabilir. Bunlar çalışanlar için önemli derecede risk oluşturmaktadır. Çalışanların kişisel koruyucu ekipman olarak iş ayakkabısı ve iş eldiveni kullanması bu riskleri azaltacaktır.
Bu içerik İsgnedir.com yazarı tarafından oluşturulmuştur. İsgnedir.com`un belirtmiş olduğu “İçerik Kullanım İzinleri”ne bağlı kalmak kaydıyla kullanabilirsiniz.